Công nghệ laser là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa công nghệ laser

Công nghệ laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) là kỹ thuật tạo ra chùm ánh sáng khuếch đại thông qua hiện tượng phát xạ kích thích. Laser khác biệt so với các nguồn sáng thông thường ở tính định hướng cao, đơn sắc (một bước sóng duy nhất), độ chói lớn và độ tương quan pha cao, cho phép tập trung năng lượng vào một điểm cực nhỏ.

Ánh sáng laser có thể được điều chỉnh rất linh hoạt về bước sóng, công suất, tần số và độ rộng xung, nhờ đó phù hợp với nhiều mục đích sử dụng khác nhau như y học, viễn thông, quốc phòng và công nghiệp chính xác. Sự phát triển của laser đã đóng vai trò then chốt trong nhiều đột phá khoa học và công nghệ thế kỷ 20–21.

Đặc tính cơ bản của ánh sáng laser:

• Đơn sắc: chỉ phát ra một bước sóng hoặc tần số xác định
• Định hướng cao: chùm sáng gần như song song, không phân kỳ
• Khả năng hội tụ: có thể tập trung vào điểm rất nhỏ, tạo mật độ năng lượng lớn
• Coherence: các sóng ánh sáng phát ra cùng pha

Lịch sử hình thành và phát triển

Năm 1917, Albert Einstein đưa ra khái niệm về phát xạ kích thích (stimulated emission), đặt nền tảng lý thuyết cho sự phát triển laser. Tuy nhiên, mãi đến thập niên 1950s, khi công nghệ vi sóng phát triển, các nhà khoa học mới có thể ứng dụng ý tưởng này để chế tạo thiết bị khuếch đại sóng điện từ – maser (microwave amplification by stimulated emission of radiation).

Vào năm 1960, Theodore H. Maiman đã chế tạo thành công chiếc laser đầu tiên sử dụng tinh thể ruby tổng hợp, đánh dấu sự ra đời của công nghệ laser. Trong các thập kỷ tiếp theo, hàng loạt loại laser mới được phát triển: laser khí (He-Ne, CO₂), laser chất lỏng (nhuộm), laser diode bán dẫn và laser sợi quang.

Mốc thời gian tiêu biểu:

Năm	Sự kiện
1917	Einstein công bố khái niệm phát xạ kích thích
1953	Phát minh maser đầu tiên bởi Charles Townes
1960	Laser ruby đầu tiên được chế tạo bởi Maiman
1990–nay	Phát triển laser diode, laser sợi, laser femtosecond

Nguyên lý hoạt động của laser

Laser hoạt động dựa trên hiện tượng phát xạ kích thích: khi một nguyên tử hoặc phân tử hấp thụ năng lượng và chuyển lên trạng thái kích thích, nó có thể phát ra photon khi quay về trạng thái cơ bản. Nếu một photon có năng lượng đúng bằng hiệu năng lượng giữa hai mức trạng thái đến trước và kích thích nguyên tử phát ra photon thứ hai giống hệt (cùng năng lượng, pha và hướng), đó gọi là phát xạ kích thích.

Để tạo ra chùm sáng laser, cần ba điều kiện chính:

• Hệ vật chất hai mức hoặc ba mức năng lượng: tạo ra quần thể đảo (population inversion)
• Nguồn bơm: cung cấp năng lượng để đưa nguyên tử lên trạng thái kích thích
• Khoang cộng hưởng quang học: gồm hai gương đối diện nhau giúp photon di chuyển qua lại, khuếch đại nhờ phát xạ kích thích

Công thức liên hệ năng lượng photon: $E = h\nu = \frac{hc}{\lambda}$ trong đó $E$ là năng lượng photon, $h$ là hằng số Planck, $\nu$ là tần số, và $\lambda$ là bước sóng ánh sáng.

Các loại laser chính

Công nghệ laser được chia thành nhiều loại khác nhau dựa trên môi trường hoạt động, mỗi loại có ưu điểm riêng phù hợp với ứng dụng cụ thể:

• Laser rắn (solid-state): như Nd:YAG, ruby – dùng trong gia công, đo khoảng cách, trị liệu
• Laser khí: như CO₂ (infrared), He-Ne (visible) – cắt vật liệu, thiết bị đo lường, trình chiếu
• Laser nhuộm: sử dụng dung dịch huỳnh quang – linh hoạt bước sóng, dùng trong nghiên cứu quang phổ
• Laser diode: bán dẫn – nhỏ gọn, dùng trong điện tử, truyền thông, laser pointer
• Laser sợi quang: sử dụng lõi sợi thủy tinh pha tạp – hiệu suất cao, dùng trong công nghiệp nặng và truyền dẫn quang

Bảng so sánh đặc điểm:

Loại Laser	Môi trường hoạt động	Bước sóng phổ biến (nm)	Ứng dụng chính
Nd:YAG	Rắn	1064	Phẫu thuật, khắc vi mạch
CO₂	Khí	10600	Cắt kim loại, vật liệu polymer
He-Ne	Khí	632.8	Đo lường, căn chỉnh
Diode	Bán dẫn	650–1550	Viễn thông, y học, laser pointer

Thông số kỹ thuật quan trọng của laser

Để đánh giá và lựa chọn hệ thống laser phù hợp với từng ứng dụng, cần phân tích các thông số kỹ thuật cơ bản. Những thông số này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả tương tác giữa chùm laser và vật liệu, cũng như độ chính xác trong các ứng dụng đo đạc hay y học.

Một số thông số quan trọng:

• Bước sóng (λ): xác định mức độ hấp thụ của vật liệu, đơn vị thường dùng là nanomet (nm)
• Công suất phát (P): là năng lượng phát ra trên một đơn vị thời gian, đơn vị W hoặc kW
• Độ rộng xung (pulse duration): quan trọng trong laser xung, có thể xuống đến femtosecond (10⁻¹⁵ s)
• Tần số lặp (repetition rate): số lần phát xung mỗi giây, tính bằng Hz hoặc MHz
• Chất lượng chùm tia (beam quality, M²): phản ánh mức độ hội tụ của chùm laser

Ví dụ bảng thông số:

Thông số	Laser Nd:YAG	Laser CO₂	Laser Diode
Bước sóng (nm)	1064	10600	650–1550
Công suất	W đến MW	W đến kW	mW đến W
Độ rộng xung	ns–ps	liên tục hoặc ms	liên tục

Ứng dụng trong công nghiệp

Trong lĩnh vực sản xuất và chế tạo, laser được xem là công cụ gia công vật liệu có độ chính xác cực cao. Nhờ tính định hướng và khả năng tập trung năng lượng lớn, laser có thể thực hiện các thao tác như cắt, hàn, khoan, khắc, tẩy bề mặt mà không cần tiếp xúc trực tiếp với vật liệu.

Ứng dụng nổi bật:

• Laser CO₂: cắt vật liệu phi kim (gỗ, nhựa, vải, giấy, gốm)
• Laser sợi quang: cắt kim loại mỏng, hàn chi tiết chính xác
• Laser Nd:YAG xung: khoan vi lỗ, đánh dấu mã QR
• Laser siêu ngắn: gia công mà không gây biến dạng nhiệt (cold ablation)

Hệ thống cắt laser hiện đại: TRUMPF Laser Cutting Machines

Ứng dụng trong y học và sinh học

Laser đã trở thành công cụ thiết yếu trong y học hiện đại nhờ tính chọn lọc cao, ít xâm lấn và khả năng điều chỉnh thông số theo từng mô đích. Trong phẫu thuật, laser giúp cắt bỏ mô với độ chính xác vi mô mà không gây chảy máu nhờ khả năng đông mạch tại chỗ.

Một số ứng dụng phổ biến:

• Laser CO₂: phẫu thuật da, tẩy u nhú, loại bỏ sẹo
• Laser excimer: điều trị tật khúc xạ mắt (LASIK)
• Laser diode: trị liệu đau, giảm viêm, chăm sóc nha khoa
• Laser kết hợp chất nhạy sáng: liệu pháp quang động học (PDT) điều trị ung thư

Tham khảo nghiên cứu y khoa tại NCBI – Laser Applications in Medicine

Ứng dụng trong truyền thông và quân sự

Trong viễn thông, laser đóng vai trò chủ đạo trong truyền dẫn tín hiệu quang học qua sợi quang, đảm bảo tốc độ cao, băng thông rộng và suy hao thấp. Các laser bán dẫn được tích hợp trong hệ thống truyền tải internet tốc độ gigabit trên toàn cầu.

Trong lĩnh vực quốc phòng, laser được dùng để dẫn đường, đo khoảng cách (LIDAR), và phát triển vũ khí năng lượng định hướng. Hệ thống LIDAR sử dụng xung laser phản xạ để đo chính xác vị trí vật thể, được ứng dụng rộng rãi trong xe tự hành và bản đồ 3D.

Xem thêm về công nghệ LIDAR: Velodyne Lidar

Hướng phát triển và công nghệ laser tiên tiến

Công nghệ laser đang tiếp tục phát triển theo hướng miniaturization (thu nhỏ), tăng hiệu suất và mở rộng bước sóng hoạt động. Laser xung siêu ngắn như femtosecond laser ($10^{-15}$ s) cho phép gia công chính xác ở cấp độ nano và khảo sát động học phản ứng hóa học.

Xu hướng công nghệ laser hiện đại:

• Laser siêu ngắn: trong gia công lạnh và phẫu thuật thần kinh
• Laser tần số kép: ứng dụng trong quang phổ và chẩn đoán nhanh
• Laser công suất siêu cao (petawatt): dùng trong vật lý plasma và mô phỏng phản ứng nhiệt hạch
• Free Electron Laser (FEL): sử dụng chùm electron để tạo laser trong vùng tia X

Một số trung tâm nghiên cứu tiên tiến như ELI (Extreme Light Infrastructure) tại châu Âu đang phát triển hệ thống laser mạnh nhất thế giới, vượt mốc 10 PW (petawatt).

Tài liệu tham khảo

1. Svelto, O. (2010). Principles of Lasers. Springer.
2. Siegman, A.E. (1986). Lasers. University Science Books.
3. https://www.nobelprize.org/prizes/themes/the-laser-a-light-fantastic/
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7740015/
5. https://www.trumpf.com/en_INT/products/machines-systems/laser-cutting-machines/
6. https://www.velodynelidar.com/